راهنمای جامع بیماری‌های کبد و گوارش: از کبد چرب تا سیروز و هپاتیت
کبد، به عنوان بزرگ‌ترین غده بدن، نقش حیاتی در سم‌زدایی، متابولیسم و سنتز پروتئین‌ها دارد. بیماری‌های شایع کبدی شامل کبد چرب (الکلی و غیرالکلی)، هپاتیت ویروسی (B و C)، سیروز و سرطان کبد هستند که هرکدام علل، علائم و روش‌های درمانی خاص خود را دارند. تشخیص این بیماری‌ها از طریق آزمایش‌های خون، تصویربرداری و بیوپسی انجام می‌شود و درمان‌ها شامل داروها، تغییر سبک زندگی و در موارد پیشرفته پیوند کبد است. پیشگیری با واکسیناسیون، پرهیز از الکل، رژیم غذایی سالم و فعالیت بدنی امکان‌پذیر است. آگاهی و تشخیص به موقع می‌تواند از عوارض شدید جلوگیری کند.
فهرست محتوا
راهنمای جامع بیماری‌های کبد و گوارش: از کبد چرب تا سیروز و هپاتیت
مقدمه: کبد، کارخانه شیمیایی بدن
کبد به عنوان بزرگ‌ترین غده و دومین عضو بزرگ بدن پس از پوست، نقشی حیاتی در حفظ سلامت ایفا می‌کند. این عضو شگفت‌انگیز با وزنی حدود ۱.۵ تا ۲ کیلوگرم در سمت راست حفره شکمی و زیر دیافراگم قرار گرفته است. کبد به عنوان یک کارخانه شیمیایی پیچیده، مسئول انجام بیش از ۵۰۰ عملکرد حیاتی در بدن است که هرگونه اختلال در عملکرد آن می‌تواند سلامت کل بدن را به مخاطره بیندازد.
در این راهنمای جامع، به بررسی کامل بیماری‌های شایع کبدی از کبد چرب تا سیروز و هپاتیت می‌پردازیم. این مقاله نه تنها به معرفی بیماری‌ها بسنده کرده، بلکه به بررسی علل، علائم، روش‌های تشخیص، درمان‌های نوین و راهکارهای پیشگیری به صورت عمیق و علمی خواهد پرداخت.
فصل اول: آناتومی و فیزیولوژی کبد
ساختار میکروسکوپی کبد
کبد از واحدهای عملکردی کوچکی به نام لوبول تشکیل شده است. هر لوبول از صفحات سلولی هپاتوسیت ساخته شده که حول یک ورید مرکزی قرار گرفته‌اند. شبکه پیچیده‌ای از مویرگ‌های سینوزوئیدی، این سلول‌ها را تغذیه می‌کنند.
خونرسانی دوگانه
کبد تنها عضوی است که خونرسانی آن از دو منبع انجام می‌شود:
- شریان کبدی (۲۵% خونرسانی): حاوی خون اکسیژنه
- ورید باب (۷۵% خونرسانی): حاوی مواد مغذی جذب شده از روده
عملکردهای حیاتی کبد
- سم‌زدایی: فیلتراسیون سموم، داروها و متابولیت‌های مضر
- سنتز پروتئین‌ها: تولید آلبومین، فاکتورهای انعقادی و پروتئین‌های حمل‌کننده
- متابولیسم مواد: تنظیم قند خون، متابولیسم چربی‌ها و پروتئین‌ها
- ترشح صفرا: تولید ۵۰۰-۱۰۰۰ میلی‌لیتر صفرا در روز برای هضم چربی‌ها
- ذخیره‌سازی: ویتامین‌های A, D, E, K, B12، آهن و گلیکوژن
- ایمنولوژیک: فیلتراسیون باکتری‌ها و آنتی‌ژن‌های روده‌ای
فصل دوم: بیماری‌های شایع کبدی
۱. بیماری کبد چرب (Fatty Liver Disease)
انواع کبد چرب:
- کبد چرب غیرالکلی (NAFLD)
- شیوع: ۲۵-۳۰% جمعیت جهانی
- مراحل:
- استئاتوز ساده (گرید ۱)
- استئاتوهپاتیت غیرالکلی (NASH) (گرید ۲)
- فیبروز (گرید ۳)
- سیروز
- کبد چرب الکلی (AFLD)
- مراحل:
- استئاتوز الکلی
- هپاتیت الکلی
- سیروز الکلی
علل و عوامل خطر:
- چاقی و سندرم متابولیک
- مقاومت به انسولین
- دیابت نوع ۲
- هایپرلیپیدمی
- مصرف الکل
- سوءتغذیه پروتئینی
- داروها (کورتون‌ها، تاموکسیفن، متوترکسات)
تظاهرات بالینی:
- معمولاً بدون علامت در مراحل اولیه
- خستگی و ضعف عمومی
- درد مبهم در ربع فوقانی راست شکم
- هپاتومگالی (بزرگ شدن کبد)
تشخیص:
- آزمایش‌های خون (ALT, AST, ALP, GGT)
- سونوگرافی (هایپراکوی کبد)
- فیبرواسکن (ارزیابی سفتی کبد)
- MRI با تکنیک پروتون دیکسی (PDFF)
- بیوپسی کبد (استاندارد طلایی)
درمان:
- کاهش وزن تدریجی (۷-۱۰% وزن بدن)
- رژیم مدیترانه‌ای
- فعالیت بدنی منظم
- کنترل قند و چربی خون
- ویتامین E در موارد NASH
- پیوگلیتازون در بیماران دیابتی
- ابتیکولیک اسید برای فیبروز
۲. هپاتیت ویروسی
انواع هپاتیت ویروسی:
نوع | راه انتقال | حاد / مزمن | واکسن |
A | مدفوعی / دهانی | فقط حاد | موجود |
B | خون / مایعات بدن | حاد / مزمن | موجود |
C | خون / مایعات بدن | عمدتا مزمن | ندارد |
D | همراه با HBV | مزمن | واکسن HBV |
E | مدفوعی / دهانی | حاد (مزمن در نقص ایمنی) | ندارد |
هپاتیت B:
- ۲۹۲ میلیون ناقل مزمن جهانی
- خطر مزمن شدن: ۹۰% نوزادان، ۵% بالغین
- عوارض: سیروز، HCC
- درمان: تنوفوویر، انتکاویر
هپاتیت C:
- ۵۸ میلیون عفونت مزمن جهانی
- درمان با DAAs (سوفوسبوویر/ولدپاسویر، گلیکاپرویر/پیبرنتاسویر)
- نرخ بهبودی >۹۵%
۳. سیروز کبدی
پاتوفیزیولوژی:
- پاسخ به آسیب مزمن کبدی
- نکروز هپاتوسیت‌ها → التهاب → فیبروز → ندول‌های بازسازی
- اختلال معماری کبد → افزایش مقاومت عروقی → پرفشاری پورت
عوارض سیروز:
- آسیت و پریتونیت باکتریال خودبخودی
- انسفالوپاتی کبدی
- واریس مری و خونریزی گوارشی
- سندرم هپاتورنال
- کارسینوم هپاتوسلولار
درمان:
- درمان علت زمینه‌ای
- محدودیت سدیم (۲ گرم/روز) و مایعات
- دیورتیک‌ها (اسپیرونولاکتون + فوروزماید)
- آنتی‌بیوتیک‌های پروبیوتیک (ریفاکسیمین)
- بتا بلاکر غیراختصاصی (پروپرانولول) برای پیشگیری از خونریزی واریس
- TIPS برای پرفشاری پورت مقاوم
- پیوند کبد در موارد پیشرفته
۴. بیماری‌های خودایمن کبد
الف) هپاتیت خودایمن (AIH):
- شیوع: ۱۶-۱۸ در ۱۰۰،۰۰۰
- بیشتر در زنان جوان
- آنتی‌بادی‌های مشخصه: ANA, SMA, Anti-LKM1
- درمان: کورتیکواستروئید + آزاتیوپرین
ب) سیروز صفراوی اولیه (PBC):
- تخریب مجاری صفراوی کوچک
- آنتی‌می‌توکندریال (AMA) مثبت
- درمان: اورسودی اکسی کولیک اسید، ابتیکولیک اسید
ج) کلانژیت اسکلروزان اولیه (PSC):
- التهاب فیبروزکننده مجاری صفراوی
- ارتباط با کولیت اولسراتیو
- ریسک بالای کلانژیوکارسینوما
- درمان محدود، پیوند کبد در مراحل پیشرفته
۵. سرطان‌های کبد
کارسینوم هپاتوسلولار (HCC):
- شایع‌ترین سرطان اولیه کبد
- عوامل خطر:
سیروز، HBV, HCV, NAFLD, AFLD
- غربالگری:
سونوگرافی هر ۶ ماه + AFP
- درمان:
- رزکسیون جراحی
- ابلیشن (RF, MW)
- TACE
- درمان‌های سیستمی (سورافنیب، لنواتینیب)
- پیوند کبد در موارد انتخابی
کلانژیوکارسینوما:
- تومور مجاری صفراوی
- پیش‌آگهی ضعیف
- درمان:
جراحی، شیمی‌درمانی، رادیوتراپی
فصل سوم: تشخیص بیماری‌های کبدی
۱. آزمایش‌های خون
پانل کبدی:
- ALT (آلانین آمینوترانسفراز)
- AST (آسپارتات آمینوترانسفراز)
- ALP (آلکالین فسفاتاز)
- GGT (گاما گلوتامیل ترانسفراز)
- بیلیروبین (مستقیم و غیرمستقیم)
- آلبومین
- INR
مارکرهای اختصاصی:
- AFP (برای HCC)
- آنتی‌بادی‌های ویروسی (HBsAg, Anti-HCV)
- آنتی‌بادی‌های خودایمن (ANA, SMA, AMA)
- سطوح مس و سرولوپلاسمین (بیماری ویلسون)
- فریتین و اشباع ترانسفرین (هموکروماتوز)
۲. تصویربرداری
سونوگرافی:
- ارزان و در دسترس
- ارزیابی اکویستیته کبد، مجاری صفراوی، جریان پورت
CT اسکن:
- ارزیابی آناتومی کبد، تومورها، ترومبوز پورت
MRI:
- دقت بالا در تشخیص ضایعات فocal
- تکنیک‌های پیشرفته (MRCP, DWI, PDFF)
فیبرواسکن (FibroScan):
- ارزیابی غیرتهاجمی فیبروز
- CAP برای ارزیابی استئاتوز
۳. بیوپسی کبد
- استاندارد طلایی برای تشخیص بسیاری از بیماری‌ها
- روش‌ها: پرقو، ترانس ژوگولار، لاپاروسکوپی
- سیستم‌های نمره‌دهی: METAVIR, Ishak, Batts-Ludwig
فصل چهارم: درمان‌های نوین و پیوند کبد
درمان‌های مداخله‌ای
- TIPS (ترانس ژوگولار اینتراهپاتیک پورتوسیستمیک شانت)
- ابلیشن تومورها (RF, MW, کریو)
- TACE (امبولیزاسیون شیمیایی)
- SBRT (رادیوتراپی استریوتاکتیک بدن)
پیوند کبد
- اندیکاسیون‌ها:
- سیروز دکومپنسه
- HCC در چارچوب Milan criteria
- نارسایی حاد کبد
- انواع:
- پیوند از دهنده زنده
- پیوند از جسد
- داروهای سرکوب ایمنی:
- تاکرولیموس، سیرولیموس
- مایکوفنولات موفتیل
- کورتیکواستروئیدها
فصل پنجم: پیشگیری و سبک زندگی سالم
راهکارهای پیشگیرانه
واکسیناسیون:
- واکسن هپاتیت B (سه دوز)
- واکسن هپاتیت A در گروه‌های پرخطر
پرهیز از الکل:
- حداکثر مصرف مجاز: ۱۴ واحد در هفته برای مردان، ۷ واحد برای زنان
- هر واحد: ۱۰ گرم الکل خالص
رژیم غذایی سالم:
- کاهش چربی‌های اشباع و ترانس
- افزایش فیبر و آنتی‌اکسیدان‌ها
- محدودیت فروکتوز و شربت ذرت
- مصرف قهوه (۲-۳ فنجان روزانه اثر محافظتی)
فعالیت بدنی:
- حداقل ۱۵۰ دقیقه فعالیت هوازی متوسط در هفته
- تمرینات مقاومتی ۲ بار در هفته
پایش منظم:
- چکاپ سالانه در افراد پرخطر
- کنترل وزن، قند و چربی خون
- غربالگری هپاتیت در گروه‌های پرخطر
نتیجه‌گیری
کبد به عنوان یک عضو حیاتی، نقش محوری در حفظ هموستاز بدن ایفا می‌کند. بیماری‌های کبدی طیف وسیعی از اختلالات را شامل می‌شوند که بسیاری از آنها در مراحل اولیه بدون علامت هستند. آگاهی از عوامل خطر، علائم هشداردهنده و روش‌های پیشگیری می‌تواند از بروز عوارض جبران‌ناپذیر جلوگیری کند.
تشخیص زودهنگام و درمان به موقع بیماری‌های کبدی می‌تواند سیر پیشرفت بیماری را تغییر داده و کیفیت زندگی بیماران را به میزان قابل توجهی بهبود بخشد. در این راستا، مراجعه منظم به پزشک، انجام آزمایش‌های دوره‌ای و اتخاذ سبک زندگی سالم از ارکان اصلی حفظ سلامت کبد محسوب می‌شوند.
امید است این راهنمای جامع بتواند منبعی ارزشمند برای افزایش آگاهی عمومی درباره بیماری‌های کبدی و روش‌های پیشگیری و درمان آنها باشد.
